Της Δρ. Ανδρούλλας Ν. Μηλιώτου
Mε τον «Κλέωνα» να προελαύνει, η Κύπρος βιώνει ένα ακόμα θερμό καλοκαίρι, σημειώνοντας μέχρι και 44 °C, οδηγούμενη σε θερμική κορύφωση. Τι συμβαίνει όμως πραγματικά στο σώμα μας κατά τη διάρκεια κυμάτων καύσωνα;
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση για το Κλίμα από τα Εθνικά Κέντρα Περιβαλλοντικών Πληροφοριών, η συνδυασμένη θερμοκρασία της ξηράς και των ωκεανών αυξήθηκε κατά μέσο ρυθμό, κατά 0,08 °C ανά δεκαετία από το 1880. Ωστόσο, ο μέσος ρυθμός αύξησης από το 1981 ήταν υπερδιπλάσιος: κατά 0,18 °C ανά δεκαετία. Με τον «Κλέωνα» να προελαύνει, η Κύπρος βιώνει ένα ακόμα θερμό καλοκαίρι, σημειώνοντας μέχρι και 44 °C, οδηγούμενη σε θερμική κορύφωση. Παράλληλα, όλο και περισσότεροι συμπολίτες μας προσέρχονται στα Τμήματα Επειγόντων Περιστατικών με θερμοπληξία. Τι συμβαίνει όμως πραγματικά στο σώμα μας κατά τη διάρκεια κυμάτων καύσωνα;
Τι πραγματικά συμβαίνει στο σώμα μας κατά τη διάρκεια της θερμικής καταπόνησης;
Ο άνθρωπος είναι ένα «τροπικό» ζώο και, επομένως, ικανός να επιβιώνει και να προσαρμόζεται σε τέτοιες σχετικά μικρές μεταβολές της μέσης θερμοκρασίας του περιβάλλοντος. Ωστόσο, καθώς η μέση παγκόσμια θερμοκρασία αυξάνεται, η συχνότητα, η σοβαρότητα και η σχετική διάρκεια των κυμάτων καύσωνα αυξάνονται . Η παρατεταμένη έκθεση σε υψηλές θερμοκρασίες περιβάλλοντος, ειδικά για εμάς που διαμένουμε στην Κύπρο, προκαλεί σημαντική πίεση στο ανθρώπινο καρδιαγγειακό σύστημα. Και ενώ οι άνθρωποι είναι ικανοί να αντέχουν σε εξαιρετικά υψηλές θερμοκρασίες για μικρά χρονικά διαστήματα, η καρδιαγγειακή καταπόνηση που προκαλείται από την παρατεταμένη έκθεση στη θερμότητα συμβάλλει αρνητικά στα αποτελέσματα της υγείας. Πράγματι, κατά τη διάρκεια ενός κύματος καύσωνα, οι περισσότερες περιπτώσεις υπερβολικής νοσηρότητας και θνησιμότητας δεν σχετίζονται άμεσα με τη θερμότητα, αλλά είναι καρδιαγγειακής προέλευσης, λόγω της αυξημένης καρδιαγγειακής πρόκλησης που συνδέεται με τις θερμορυθμιστικές αντιδράσεις στη θερμική καταπόνηση .
Το ανθρώπινο σώμα αντιδρά στη θερμική καταπόνηση με δύο βασικούς τρόπους: α. αναδιανέμει τη ροή του αίματος προς το δέρμα (αγγειοδιαστολή) για να βελτιώσει τη μεταφορά θερμότητας από τους μυς στο δέρμα και στη συνέχεια στο περιβάλλον, και β. εκκρίνει ιδρώτα στο δέρμα, ο οποίος στη συνέχεια εξατμίζεται και απομακρύνει τη θερμότητα του σώματος.
Εδώ ας εξηγήσουμε τι συμβαίνει με τον ιδρώτα και γιατί είναι τελικά «καλό» το να ιδρώνουμε σε τέτοιες περιόδους με υψηλές θερμοκρασίες. Το νερό εξαερώνεται, όταν τα μόρια του αποκτήσουν ικανή κινητική ενέργεια, ώστε να σπάσουν τους δεσμούς υδρογόνου, που έχουν μεταξύ τους και να αρχίσει η απόσπασή τους από την υπόλοιπη μάζα του νερού. Η εξάτμιση επιτυγχάνεται με τη προσφορά μεγάλων ποσών θερμότητας στο νερό ή με την απόκτηση της απαιτούμενης ενέργειας, από άλλα γειτονικά μόρια. Γι’ αυτό, η εξάτμιση του νερού από μια επιφάνεια προκαλεί ψύξη σ’ αυτή, αφού μέρος της κινητικής ενέργειας των μορίων της, μεταφέρεται στα μόρια του νερού, για να σπάσουν οι δεσμοί υδρογόνου και να αυξηθεί η κινητική τους ενέργεια για τη διαφυγή τους από την μάζα του νερού. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύονται πολλοί οργανισμοί, που πρέπει να διατηρούν τη θερμοκρασία του σώματος τους σταθερή (ενδόθερμοι οργανισμοί) και εφιδρώνουν, με τρόπο ώστε η περίσσεια της θερμότητας του σώματος τους να χρησιμοποιείται για την εξάτμιση του νερού του ιδρώτα και να προκαλείται ψύξη στην επιφάνεια του σώματός τους.
Ο εγκέφαλος ρυθμίζει αυτές τις φυσιολογικές αντιδράσεις απώλειας θερμότητας, με πρόσθετη θερμική εισροή από ευαίσθητα στη θερμοκρασία νευρικά κύτταρα στο δέρμα και σε όλο το σώμα. Αυτές οι αντιδράσεις είναι απαραίτητες για τη θερμορύθμιση, αλλά θέτουν μεγάλες απαιτήσεις στο καρδιαγγειακό σύστημα απαιτώντας μια σχετικά μεγάλη αύξηση της καρδιακής παροχής.
Ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο;
Ωστόσο, μειώσεις στη δερματική αιματική ροή παρατηρούνται και επιδεινώνονται με παθολογικές καταστάσεις όπως η υπέρταση και η υπερχοληστερολαιμία, καθώς και με κοινά φάρμακα που χρησιμοποιούνται στην πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη καρδιαγγειακών παθήσεων. Επιπλέον, το αλκοόλ, τα διουρητικά, οι β-αναστολείς, τα αντικαταθλιπτικά και τα οπιοειδή, καθώς και ναρκωτικά, όπως η κοκαΐνη, ενδέχεται να επηρεάσουν τις φυσιολογικές αντιδράσεις απώλειας θερμότητας.
Ακόμα, η υγιής γήρανση σχετίζεται με μια εξασθενημένη αύξηση της ροής του αίματος στο δέρμα και μειωμένη παραγωγή ιδρωτοποιών αδένων σε απόκριση στη θερμική καταπόνηση, αλλά η ολοκληρωμένη απόκριση στη θερμική καταπόνηση εξακολουθεί να επιβαρύνει σε μεγάλο βαθμό μια εξασθενημένη (μειωμένη β-αδρενεργική απόκριση) αριστερή κοιλία στο όργανο της καρδιάς .
Η αυξημένη καρδιαγγειακή απαίτηση των υψηλών θερμοκρασιών περιβάλλοντος, με ή χωρίς την πρόσθετη επιβάρυνση της σωματικής άσκησης, μπορεί να αποτελέσει ιδιαίτερη πρόκληση για τους ηλικιωμένους ανθρώπους που παρουσιάζουν αλλοιωμένη καρδιαγγειακή λειτουργία και θερμορυθμιστική ικανότητα, όπως είναι φυσικά και τα παχύσαρκα άτομα, οι γυναίκες σε προχωρημένη εγκυμοσύνη και άτομα που ανήκουν σε ευπαθείς ομάδες. Για τα ευάλωτα άτομα, οι καύσωνες μπορεί συχνά να αποβούν μοιραίοι, όπως καταδεικνύει ο μεγάλος αριθμός υπερβολικών θανάτων κατά τη διάρκεια καυσώνων.
Τι νιώθω όταν έχω πάθει θερμοπληξία;
Κατά τη θερμοπληξία, θα νιώσετε έντονη εφίδρωση και όταν αυτή σταματήσει, το σώμα θα έχει ήδη υπερθερμανθεί. Τελικά αυτό ενδέχεται να επηρεάσει τον εγκέφαλο, και τότε είναι που οι άνθρωποι αρχίζουν να μπερδεύονται και μπορεί να χάσουν τις αισθήσεις τους. Αν θέλουμε να παρομοιάσουμε αυτό που μας συμβαίνει, μοιάζει με ένα αυτοκίνητο όταν ανάβει η λυχνία θερμοκρασίας. Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι ότι το σύστημα ψύξης του αυτοκινήτου υπερφορτώνεται. Αν σβήσετε το αυτοκίνητο και το αφήσετε να κρυώσει τελικά μπορείτε να ξεκινήσετε να οδηγείτε ξανά. Αλλά αν συνεχίσετε να οδηγείτε το αυτοκίνητο, το πρόβλημα ξεπερνά το σύστημα ψύξης και επηρεάζει τον κινητήρα, και τελικά το αυτοκίνητο θα σταματήσει . Καθώς η θερμοκρασία του σώματος αυξάνεται πολύ γρήγορα, επηρεάζεται το κεντρικό νευρικό σύστημα και το καρδιαγγειακό σύστημα. Σε μέρη όπου υπήρξε παρατεταμένη έκθεση στη θερμότητα, υπάρχει πιθανώς ευρεία επίδραση σε πολλά συστήματα οργάνων, όπως πιθανά προβλήματα στα νεφρά. Το θερμικό εξάνθημα και οι μυϊκές κράμπες είναι επίσης πρώιμα σημάδια της θερμοπληξίας. Εάν δεν αντιμετωπιστούν, μπορεί να οδηγήσουν σε πιο σοβαρά συμπτώματα. Οι κράμπες των μυών μπορεί να οφείλονται σε διάφορα ζητήματα, όπως η μη παροχή ηλεκτρολυτών στους μύες. Θα πρέπει, επίσης, να αναγνωρίσουμε ότι το δέρμα που γίνεται κόκκινο και ξηρό είναι ενδείξεις της αφυδάτωσης και της θερμοπληξίας.
Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν;
Πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι κίνδυνοι για την υγεία από την ακραία ζέστη είναι πραγματικοί και σημαντικοί. Θα πρέπει να μένουμε όσο το δυνατόν περισσότερο μακριά από τον ήλιο, να πίνουμε πολύ νερό και να παραμένουμε σε σκιερά και δροσερά μέρη. Είναι επίσης σημαντικό να ελέγχουμε άτομα τα οποία χρειάζονται βοήθεια ή φροντίδα, καθώς δεν αναγνωρίζουν όλοι τους κινδύνους της υπερβολικής ζέστης ή δεν έχουν τα μέσα να αναζητήσουν δροσερούς χώρους ή ιατρική φροντίδα όταν χρειάζεται. Τέλος, δε ξεχνάμε ότι στον πλανήτη αυτό δεν είμαστε μόνοι. Τα κατοικίδια και τα αδέσποτα ζώα βιώνουν το ίδιο με εμάς τις ακραίες καιρικές συνθήκες και ο καύσωνας δυσχεραίνει -και πολλές φορές απειλεί – τη ζωή τους. Αφήνουμε πάντα έξω από το σπίτι μας ή σε μέρη που υπάρχουν αδέσποτα ζώα ένα μπολάκι με κρύο νερό, προχωρώντας σε μια πράξη που θα στοιχήσει λίγο από το χρόνο μας, αλλά εξασφαλίζοντας, ενδεχομένως, μια ζωή.
Εν κατακλείδι, η κλιματική αλλαγή δεν αφορά το μέλλον ή τον κίνδυνο για ανθρώπους σε κάποιο μακρινό μέρος. Η απειλή της κλιματικής αλλαγής για την υγεία μας είναι πραγματική, με ουσιαστικές επιπτώσεις σε όλους αυτή τη στιγμή. Η ανάληψη δράσης σήμερα είναι επιτακτική και πρέπει να μοιραστούμε τον τρόπο με τον οποίο η κλιματική αλλαγή απειλεί την υγεία και την ευημερία μας σήμερα, καθώς και τις επιπτώσεις που έχει στο περιβάλλον.
1. NOAA National Centers for Environmental Information (2023). State of the Climate: Global Climate Report for 2022. Accessed January 18, 2023, from https://www.ncei.noaa.gov/access/monitoring/monthly-report/global/202213
2. Perkins SE, Alexander LV, Nairn JR. Increasing frequency, intensity and duration of observed global heatwaves and warm spells. Geophys Res Lett. 2012:39
3. Kenney WL, Craighead DH, Alexander LM. Heat waves, aging, and human cardiovascular health. Med Sci Sports Exerc. 2014 Oct;46(10):1891-9. doi: 10.1249/MSS.0000000000000325. PMID: 24598696; PMCID: PMC4155032.
4. Kristie L Ebi, Anthony Capon, Peter Berry, Carolyn Broderick, Richard de Dear, George Havenith, Yasushi Honda, R Sari Kovats, Wei Ma, Arunima Malik, Nathan B Morris, Lars Nybo, Sonia I Seneviratne, Jennifer Vanos, Ollie Jay, Hot weather and heat extremes: health risks, The Lancet, Volume 398, Issue 10301, 2021.
5. https://www.scientificamerican.com/article/heat-wave-health/
