Της Ανδρούλλας Μηλιώτου *
Τους τελευταίους μήνες, λίγο μετά την είσοδο του κορονοϊού στη ζωή μας, γνωρίσαμε και έναν άλλο όρο – που μέχρι σήμερα μας ήταν εξίσου άγνωστος: αυτός του αγγελιαφόρου RNA. Και αν ακόμα δε σας λέει τίποτα αυτός ο όρος, σίγουρα θα βρεθεί στο δρόμο σας στο σύντομο μέλλον, μιας και είναι ένας από τους δυνατούς παίχτες στον αγώνα, για να δώσει στην ανθρωπότητα το πολυπόθητο εμβόλιο, που με τόση αγωνία προσμένει.
O ιός που ανιχνεύθηκε πρώτη φορά το Δεκέμβριο του 2019 στην περιοχή Γιουχάν της Κίνας, σήμερα έχει φτάσει να επηρεάζει τις ζωές όλων μας, λίγο ή πολύ, από την πρόσφατη καραντίνα που μας έκλεισε όλους στα σπίτια μας μέχρι και το φόβο ενός ακόμα lockdown.
Σε ποιο στάδιο βρισκόμαστε αναφορικά με την ανάπτυξη εμβολίου κατά του SARS–CoV-2;
Από νωρίς πολλές φαρμακευτικές-βιοτεχνολογικές εταιρείες μπήκαν στο χορό για την ανάπτυξη του πρώτου εμβολίου κατά του νέου κορονοϊού. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (World Health Organization, WHO) υπάρχουν επί του παρόντος 187 υποψήφια εμβόλια υπό ανάπτυξη για την COVID-19 νόσο (τελευταία ενημέρωση 21 Σεπτεμβρίου). Τα περισσότερα από αυτά είναι σε προκλινικά στάδια, που σημαίνει ότι εξακολουθούν να δοκιμάζονται σε ζώα ή στο εργαστήριο, ενώ 38 από αυτά είναι ήδη στη φάση δοκιμής σε ανθρώπους. Και η λίστα αυτή όλο και ανανεώνεται.
Εντυπωσιακή ταχύτητα, αν σκεφτεί κανείς ότι για να φτάσει ένα εμβόλιο στα χέρια μας αντιμετωπίζει ένα Γολγοθά από περιορισμούς κανονιστικών πλαισίων από τους διάφορους ρυθμιστικούς οργανισμούς, όπως ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων της Αμερικής (Food and Drug Administration, FDA), ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (European Medicines Agency, EMA) κτλ. Τυπικά, θα περίμενε κανείς η διαδικασία ανάπτυξης ενός εμβολίου να έφτανε σε διάρκεια μέχρι 10-15 χρόνια.
Σύμφωνα με τον FDA, τέτοιες κλινικές δοκιμές χωρίζονται σε τρία έως τέσσερα στάδια, με τα αρχικά στάδια (Φάση Ι / Φάση ΙΙ) να εξετάζουν την ασφάλεια, τη δοσολογία και τις πιθανές παρενέργειες και την αποτελεσματικότητα (πόσο καλά λειτουργεί για την καταπολέμηση του παθογόνου) του υποψήφιου εμβολίου σε μικρή ομάδα ανθρώπων. Το κλειδί για την έγκριση ενός υποψήφιου εμβολίου, ωστόσο, αφορά τα εν δυνάμει πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα στην πιο προηγμένη δοκιμή, τη Φάση ΙΙΙ. Στη Φάση ΙΙΙ εξετάζεται το εμβόλιο ως προς την αποτελεσματικότητά του αλλά και φυσικά προς τις ανεπιθύμητες ενέργειες έπειτα από χορήγηση σε εκατοντάδες με χιλιάδες εθελοντές.
Από τα υποψήφια εμβόλια για τον νέο κορονοϊό, πέντε υποψήφια έχουν αρχίσει να στρατολογούν εθελοντές και να υποβάλλονται σε δοκιμές Φάσης ΙΙΙ, σύμφωνα με τον WHO. Πολλές από τις εταιρείες που αναπτύσσουν αυτά τα εμβόλια έριξαν, λοιπόν, στο τραπέζι το αγγελιαφόρο RNA, ή αλλιώς το mRNA (από το αγγλικό messenger).
Τι είναι τελικά αυτό το mRNA;
Το mRNA παίζει θεμελιώδη ρόλο στην ανθρώπινη βιολογία, μεταφέροντας τις οδηγίες που είναι αποθηκευμένες στο DNA για να μεταφραστούν μέσα στο κύτταρο σε πρωτεΐνες. Στην περίπτωση των mRNA εμβολίων, το mRNA αντιστοιχεί σε ένα γενετικό κώδικα (φανταστείτε το ως ένα σύνολο από καταγεγραμμένες οδηγίες) ο οποίος κατευθύνει τα κύτταρα στο σώμα για να μεταφράσουν τις αντίστοιχες πρωτεΐνες, οι οποίες με τη σειρά τους βοηθούν το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού να παράγει αυτό που λέμε αντισώματα για την καταπολέμηση του ιού. Στις περισσότερες περιπτώσεις εμβολίου mRNA κατά του SARS-CoV-2, η πρωτεΐνη που μεταφράζεται από το mRNA είναι η γλυκοπρωτεΐνη-ακίδα (Spike Protein), η οποία είναι απαραίτητη για την προσκόλληση και την είσοδο του ιού μέσα στα ανθρώπινα κύτταρα.
Η διαφορά με τα τυπικά εμβόλια για ένα ιό, τα οποία παρασκευάζονται από έναν εξασθενημένο ή ανενεργό ιό, είναι ότι τα mRNA εμβόλια, δεν παράγoνται από τον ιό. Ένα mRNA εμβόλιο δεν μπορεί να προκαλέσει λοίμωξη ή να κάνει κάποιον άρρωστο, με την αντίστοιχη νόσο.
Βασικό Πλεονέκτημα – Γιατί το mRNA εμβόλιο;
Αυτό που κάνει μοναδικό το mRNA ανάμεσα στους υποψηφίους είναι και το κλειδί στην κατανόηση των εκπληκτικών δυνατοτήτων του: η ασφάλεια. Η φύση του είναι παροδική και δεν παρεμβαίνει καθόλου στο DNA των κυττάρων μας, με την έννοια της πρόκλησης αλλοιώσεων, δηλαδή μεταλλάξεων. Για την ακρίβεια, το mRNA δεν φτάνει καν μέσα στον πυρήνα του κυττάρου όπου είναι αποθηκευμένο το DNA μας, όπως κάνουν τα εμβόλια που χρησιμοποιούν ιούς (πχ. αδενοϊούς) ως οχήματα για τη μεταφορά της γενετικής πληροφορίας. Τέτοια εμβόλια είναι αυτά που αναπτύσσονται κατά του κορονοϊού από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και της AstraZeneca.
Πώς έγινε όμως η ταχεία ανάπτυξη των mRNA εμβολίων;
Το ρεκόρ που παρατηρήθηκε στα χρόνια του κορονοϊού είναι αξιοσημείωτο. Γιατί όμως οι φαρμακευτικές/βιοτεχνολογικές εταιρείες που ασχολούνται με το mRNA έδειξαν τόσο καλά αντανακλαστικά;
Η πλατφόρμα για το mRNA εμβόλιο προ-υπήρχε και η εμπειρία για άλλα υποψήφια εμβόλια και η δυνατότητα ταχείας παρασκευής (χρειαζόταν μόνο η γενετική πληροφορία του ιού) επέτρεψε την ανάπτυξη του πρώτου, υποψήφιου κλινικού – για τον άνθρωπο – εμβολίου σε χρόνο ρεκόρ. Οι διαδικασίες ανάπτυξης προϊόντων που απαιτούν συνήθως 10 χρόνια ολοκληρώθηκαν σε περίπου 2 μήνες.
Για παράδειγμα, η Moderna, η εταιρεία κολοσσός για την mRNA τεχνολογία, η οποία εδράζεται στο Cambridge, MA, στις Η.Π.Α., ήταν από τις πρώτες εταιρείες που έδειξαν καλά αντανακλαστικά και αναπτύσσει ένα από τα πέντε εμβόλια που βρίσκονται στη Φάση ΙΙΙ.
Το πρωί μετά την κυκλοφορία των αλληλουχιών του νέου κορονοϊού (nCoV), οι αλληλουχίες του mRNA για την πρωτεΐνη spike του ιού τροποποιήθηκαν για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη εμβολίων. Είκοσι πέντε ημέρες μετά την κυκλοφορία των ιϊκών αλληλουχιών, παρήχθηκε το «κλινικό» mRNA-1273 για την έναρξη των πειραμάτων σε ζώα, στα οποία η ανοσογονικότητα επιβεβαιώθηκε 15 ημέρες μετά από την πρώτη έγχυση. Η Moderna απέστειλε το κλινικό φαρμακευτικό προϊόν 41 ημέρες μετά την έναρξη της GMP παραγωγής (δηλαδή υπό Ορθές Πρακτικές Παραγωγής, Good Manufacturing Practices), οδηγώντας το στην κλινική δοκιμή Φάσης Ι ξεκινώντας 66 ημέρες μετά την κυκλοφορία των αλληλουχιών του νέου κορονοϊού. Μέχρι τις 18 Σεπτεμβρίου η Moderna ανακοίνωσε ότι 25,976 συμμετέχοντες εντάχθηκαν στην COVE Φάση ΙΙΙ, με τη χορήγηση του εμβολίου mRNA-1273, ενώ 11.879 συμμετέχοντες έλαβαν τη δεύτερη δόση του εμβολιασμού τους.
Επιπλέον, ο γερμανικός κολοσσός BioNTech συνεργάστηκε με την Pfizer για την ανάπτυξη εμβολίου mRNA BNT162b2 για την COVID-19, το οποίο εισήλθε και αυτό πρόσφατα στη Φάση ΙΙΙ και έχει χορηγηθεί ήδη σε 25,000 εθελοντές.
Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του WHO, μέχρι το Σεπτέμβριο του 2020, οι εταιρείες που βρίσκονται σε προχωρημένες φάσεις ανάπτυξης mRNA εμβολίου είναι η γερμανική CureVAc (Φάση ΙΙ), η αμερικανική Moderna/NIAID (Φάση ΙΙΙ), η γερμανική BioNTech/Fosun Pharma/Pfizer (Φάση ΙΙΙ), η αμερικανική Arcturus/Duke-NUS (Φάση Ι/ΙΙ), το Imperial College στο Λονδίνο (Φάση Ι), και οι People’s Liberation Army (PLA) Academy of Military Sciences/Walvax Biotech από την Κίνα (Φάση Ι). Επιπλέον, υπάρχουν άλλα 14 mRNA εμβόλια τα οποία είναι σε προ-κλινική αξιολόγηση, από τα εμβόλια που αναπτύσσονται στο σύνολο.
Πότε να περιμένουμε το εμβόλιο mRNA;
Η δοκιμή Φάσης ΙΙΙ του mRNA εμβολίου της Pfizer/BioNTech σχεδιάστηκε για τη χορήγηση του εμβολίου σε 44,000 εθελοντές, ενώ μέχρι τώρα το εμβόλιο έχει χορηγηθεί περίπου στο 60% των συμμετεχόντων. Η μελέτη «COVE Phase 3» της Moderna έχει εγγράψει πάνω από το 75% των συμμετεχόντων, εκ των οποίων το 46% από αυτούς έλαβε το δεύτερο εμβολιασμό του από τις 18 Σεπτεμβρίου 2020.
Μέχρι το τέλος του επικείμενου Οκτώβρη ή αρχές Νοεμβρίου αναμένεται να ανακοινωθούν οι ημερομηνίες για την κυκλοφορία των πρώτων δόσεων του κάθε εμβολίου, η οποία δεν αναμένεται να είναι πριν από τα τέλη αυτού του έτους και τις αρχές του 2021. Δεδομένου, ότι η κλινική δοκιμή, για το εμβόλιο της AstraZeneca, διακόπηκε προσωρινά λόγω σοβαρής ασθένειας (φλεγμονώδης κατάσταση του νωτιαίου μυελού, την εγκάρσια μυελίτιδα) σε έναν συμμετέχοντα, επανεκκινήθηκε στη Βρετανία και τη Βραζιλία, αλλά όχι στις Ηνωμένες Πολιτείες, η αναγκαιότητα επιτάχυνσης της ανάπτυξης ενός εμβολίου για την εξάλειψη της πανδημίας και του νέου κορονοϊού είναι επιτακτική.
Τα εντυπωσιακά ποσοστά που κατέχει το mRNA, με το 16%, των εμβολίων σε προχωρημένες Φάσεις ανάπτυξης, και το 12%, στα εμβόλια σε προ-κλινικές φάσεις, να αφορούν αποκλειστικά τη χρήση mRNA, φαίνεται η μεγάλη σημασία, η βαρύτητα και η μεγάλη προοπτική που έχει η mRNA τεχνολογία. Εάν μια φαρμακευτική/βιοτεχνολογική, mRNA εταιρεία καταφέρει να αποκομίσει το επίτευγμα της διάθεσης του εμβολίου κατά του κορoνοϊού στην αγορά, τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν πολύ πιο «φωτεινά» και για τις εταιρείες αλλά και για την ίδια την mRNA τεχνολογία, μιας και λόγω της διαφορετικής προσέγγισής της από τα «παραδοσιακά» φάρμακα, έχει τη δυνατότητα να φέρει την επανάσταση στην ιατρική. Και φυσικά, ενδεχομένως να αποτελέσει την πρώτη απάντηση σε αυτήν τη συνεχιζόμενη παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης για την υγεία.
* Η Ανδρούλλα Μηλιώτου είναι Συντονίστρια των Αξιολογημένων – Πιστοποιημένων Προγραμμάτων Σπουδών «Ιατρικοί Επισκέπτες» και «Βοηθοί (Τεχνικοί) Φαρμακείου» του KES College.
Αναμένεται να αναγορευτεί Διδάκτωρ Φαρμακολογίας από το Τμήμα Φαρμακευτικής, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον Οκτώβριο του 2020.
Στη διδακτορική της διατριβή, από το 2016, ασχολήθηκε με την ανάπτυξη μιας καινοτόμου πλατφόρμας ενδοκυττάριας μεταφοράς του mRNA, η οποία εν δυνάμει μπορεί να εξελιχθεί σε ένα mRNA εμβόλιο. Το 2019, τα αποτελέσματα από την ερευνητική της δραστηριότητα αναφορικά με την mRNA τεχνολογία έχουν υποβληθεί για κατοχύρωση διπλώματος ευρεσιτεχνίας.